ԻՆՉՈ՞Ւ ՓԼՈՒԶՈՒԵՑԱՒ ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ՄԻՈՒԹԻՒՆԸ. ԶՈՒՊՈՔԻ ՄԵԿՆՈՒԹԻՒՆԸ

 

Վլատիսլաւ Զուպոք իր «Փլուզում. Խորհրդային Միութեան Անկումը» Գիրքին Մէջ Կ՛ընդգծէ Գորպաչովի Պատասխանատուութիւնը

 

Վլատիսլաւ Զուպոքի «Փլուզում. Խորհրդային Միութեան Անկումը» գիրքը նորովի կը մեկնաբանէ խորհրդային պետութեան վերջին տարիներու պատմութիւնը։ Հեղինակը, որ անձամբ ականատես եղած է այդ ժամանակաշրջանի իրադարձութիւններուն, կը քննէ Խորհրդային Միութեան փլուզման բարդ գործընթացը՝ առանձնայատուկ ուշադրութիւն դարձնելով Միխայիլ Գորպաչովի անձնական պատասխանատուութեան, նկարագրային թերութիւններուն եւ որդեգրած քաղաքականութեան եւ անոնց հետեւանքներուն։

Արեւմտեան գերիշխող պատումը կը պնդէ, թէ Խորհրդային Միութեան փլուզումը անխուսափելի էր, քանի որ անիկա անբարեփոխելի համակարգ մըն էր՝ գերռազմականացուած եւ կառուցուածքային տնտեսական խնդիրներով ծանրաբեռնուած․ անիկա միայն տեւական ճնշումներով կրնար զսպել դժգոհութիւնները:

Սակայն Զուպոք կը մերժէ այս տեսակէտը: Ըստ հեղինակին, բարեփոխումներու անհրաժեշտութիւնը գիտակցուած էր խորհրդային ղեկավարութեան կողմէ տակաւին 1960-ական թուականներէն, երբ քննարկման առարկայ սկսան դառնալ բարեփոխումներու իրականացման զանազան ճանապարհներ:

Գորպաչովի որդեգրած քաղաքականութիւնը լաւագոյնը չէր այդ ճանապարհներէն: Օրինակ՝ անոր մշակած «Սոցիալիստական ձեռնարկութիւններու մասին» օրէնքը իրաւական հիմք ստեղծեց պետական սեփականութեան կողոպուտին համար, իսկ խորհրդային հանրապետութիւններուն նկատմամբ որդեգրուած թոյլ վերաբերմունքը Զուպոք կը նկարագրէ իբրեւ «քօղարկուած ռումբ՝ տեղադրուած մոսկուակեդրոն իշխանութեան բուրգին տակ»:

Հեղինակը կը նշէ, որ Գորպաչովի բարեփոխումներու ձախողութեան պատճառներէն մէկն ալ անոր անվճռականութիւնն էր ուժի կիրառման հարցին մէջ: Այս մօտեցումը յատկապէս ժխտական անդրադարձաւ ազգայնական շարժումներու վերահսկման վրայ: Զուպոք կը պնդէ, օրինակ, որ Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ հայ-ատրպէյճանական բախումներուն ժամանակ Գորպաչովի չէզոք դիրքորոշումը ժխտական ազդանշան մը հանդիսացաւ ամբողջ Խորհրդային Միութեան տարածքին, ընթացք տալով բռնութեան կիրարկումին՝ ներքին խնդիրներու լուծման մէջ:

Այլ օրինակ մը կը հանդիսանան 1991-ի Յունուարին Վիլնիւսի մէջ տեղի ունեցած արիւնալի դէպքերը, երբ խորհրդային զինուորական ուժերու եւ լիթուանացի երիտասարդներու բախման հետեւանքով սպանուեցան 14 քաղաքացիներ։ Դէպքերը ցոյց տուին Գորպաչովի անկարողութիւնը՝ արդիւնաւէտ կերպով կառավարելու ճգնաժամային իրավիճակները: Գորպաչով սկիզբը կարծես թէ քաջալերեց ուժի կիրառումը, սակայն յետոյ հրաժարեցաւ պատասխանատւութենէն:

Զուպոք յատուկ ուշադրութիւն կը դարձնէ Պորիս Ելցինի դերակատարութեան, որուն իշխանատենչութիւնը եւ անձնական փառասիրութիւնը մեծապէս արագացուցին երկրի փլուզումը: 1989-ին խորհրդարանին մէջ ծաւալած քաղաքական թատերականութիւնը կը շեղէր ուշադրութիւնը տնտեսական հրատապ խնդիրներէն: Այդ ժամանակ արդէն Պաղ Պատերազմը աւարտած էր, Արեւելեան Եւրոպայի երկիրները լքած էին խորհրդային ազդեցութեան գօտին, իսկ Խորհրդային Միութեան մէջ ժողովուրդը կարգի կը կանգնէր հիմնական սպառողական ապրանքներու համար:

Գիրքին մէջ կարեւոր տեղ կը գրաւէ Միացեալ Նահանգներու դերակատարութեան քննութիւնը: Խորհրդային եւ ռուս բարեփոխիչները հիացմունքով կը նայէին Միացեալ Նահանգներուն եւ կը փնտռէին անոր հաւանութիւնն ու ճանաչումը: Սակայն ԱՄՆ-ը, որ աւելի շահագրգռուած էր Պաղ Պատերազմի արդիւնքները ամրապնդելով, փաստօրէն չաջակցեցաւ Խորհրդային Միութեան տնտեսական բարեփոխումներուն եւ նոյնիսկ խոչընդոտեց անոր՝ Միջազգային արժութային հիմնադրամին (IMF) անդամակցութեան փորձերը:

Թէեւ Պուշի վարչակազմը հրապարակայնօրէն կ՚աջակցէր Գորպաչովին, սակայն ներքին շրջանակներու մէջ կային ազդեցիկ ձայներ, որոնք կը պնդէին, թէ Խորհրդային Միութեան փլուզումը կը բխի ԱՄՆ-ի ազգային շահերէն: Զուպոք կը նշէ, որ ԱՄՆ-ի ղեկավարութիւնը «յատկանշական կերպով նեղմիտ եւ կարճատես» եղաւ իր հսկայական «փափուկ ուժը» կիրառելուն մէջ:

Հեղինակը կը քննարկէ նաեւ այլընտրանքային լուծումներու հնարաւորութիւնը: Հարվըրտի համալսարանի դասախօս Կրահամ Ալիսընը եւ խորհրդային տնտեսագէտ Կրիկորի Եաւլինսքին կը փորձէին աջակցութիւն ստեղծել Խորհրդային Միութեան վերակառուցման նպատակով Մարշալի ծրագիրին պէս տնտեսական օժանդակութեան ծրագիրի մը համար: Սակայն այս ջանքերը արդիւնք չտուին՝ հաշուի առնելով Գորպաչովի անվճռականութիւնը եւ վերահսկողութիւն հաստատելու անկարողութիւնը:

Զուպոք կը կարծէ, որ Խորհրդային Միութեան համար աւելի տրամաբանական ուղին պիտի ըլլար Անտրոբովեան տիպի իշխանութեան շարունակութիւնը, որ կը վայելէր զանգուածային աջակցութիւն, զուգորդուած արմատական շուկայական ազատականացման հետ:

Գիրքը կ՚եզրափակուի այն դիտարկումով, որ պատմութիւնը երբեք չէ եղած բարոյախօսական պատմուածք՝ ազատութեան եւ ժողովրդավարութեան անխուսափելի յաղթանակի մասին: Աշխարհը կը մնայ այն, ինչ որ միշտ եղած է՝ պայքարի ասպարէզ մը իտէալականութեան եւ ուժի, լաւ կառավարման եւ կաշառակերութեան, ազատութեան վերելքի եւ զայն ճգնաժամային պահերուն սանձելու անհրաժեշտութեան միջեւ:

Գորպաչովի Անձնական Դիմանկարը

Վլատիսլաւ Զուպոքի «Փլուզում. Խորհրդային Միութեան Անկումը» գիրքը առանձնայատուկ է անորմով, որ կը ներկայացնէ Միխայիլ Գորպաչովի բարդ անձնաւորութեան խորքային վերլուծութիւնը։ Հեղինակը կը քննէ Խորհրդային Միութեան վերջին ղեկավարին անձնական յատկանիշները եւ բնաւորութեան թերութիւնները, որոնք կանխորոշեցին պետութեան ճակատագիրը։

Զուպոքի գիրքը կը բացայայտէ Գորպաչովի բազմաշերտ անձնաւորութիւնը: Հեղինակը կը նկարագրէ զայն իբրեւ հակասական կերպար՝ մէկ կողմէն լեցուն վեհ գաղափարներով եւ բարեփոխումներու ձգտումով, միւս կողմէն՝ խորապէս անվճռական եւ անկայուն։

Զուպոք կը նշէ Գորպաչովի հետեւեալ առանցքային յատկանիշները.

1. Բարոյական սկզբունքայնութիւն

- Խոր հակակրանք դէպի բռնութեան կիրառումը

- Խաղաղ լուծումներու նախապատուութիւն տալու միտում

- Հաւատք ժողովրդավարական արժէքներուն

2. Անվճռականութիւն ճգնաժամային պահերուն

- Կարեւոր որոշումներու յետաձգում

- Պատասխանատուութենէն խուսափում

- Հակասական ազդանշաններ տալու սովորութիւն

- Հակում դէպի երկարաշունչ քննարկումներ՝ գործնական քայլերու փոխարէն

- Իրավիճակը սխալ գնահատելու յատկութիւն

3. Ինքնագոհութիւն

- Սեփական դերի գերագնահատում

- Չափազանց վստահութիւն արեւմտեան աջակցութեան

- Իրական վտանգներու թերագնահատում

4. Քաղաքական թատերականութիւն

- Նախընտրութիւն քաղաքական ելոյթներու

- Գործնական խնդիրներու անտեսում

- Ցուցադրական ժողովրդավարութեան հակում

5․ Իրավիճակներու կառավարման անկարողութիւն

- Բանակի եւ անվտանգութեան ուժերու նկատմամբ վստահութեան պակաս

- Կրաւորական դիրքորոշման որդեգրում

- Տնտեսական բարեփոխումներուն մէջ՝ անյստակ նպատակադրումներ եւ հակասական օրէնսդրական նախաձեռնութիւններ։

 

ԱՅԼԸՆՏՐԱՆՔԱՅԻՆ ՈՒՂԻՆԵՐ

Զուպոք կը նշէ քաղաքական այլընտրանքներ, զորս Գորպաչով կրնար որդեգրել՝ կանխելու համար միութեան փլուզումը․

1. Անտրոբովեան մօտեցում

- Իշխանութեան հեղինակութեան պահպանում

- Շուկայական բարեփոխումներու աստիճանական ներդրում

- Քաղաքական կայունութեան ապահովում

2. Տնտեսական արտակարգ դրութեան հաստատում

- Տնտեսական յատուկ լիազօրութիւններով խումբի ստեղծում

- Արագ եւ արմատական բարեփոխումներու իրականացում

- Քաղաքական բարեփոխումներու յետաձգում

 

ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹԻՒՆ

Զուպոքի վերլուծութիւնը կը բացայայտէ Գորպաչովի անձնաւորութեան եւ Խորհրդային Միութեան փլուզման միջեւ խոր կապը: Անոր բնաւորութեան թերութիւնները, մասնաւորապէս անվճռականութիւնը եւ իրավիճակները սխալ գնահատելու յատկութիւնը, կանխորոշեցին պետութեան ճակատագիրը: Միեւնոյն ատեն, Գորպաչովի բարոյական սկզբունքայնութիւնը, որ ընդհանրապէս դրական յատկանիշ է անհատի համար, դարձաւ լուրջ քաղաքական թերութիւն՝ պետութեան ղեկավարի պարագային։

(հրատարակուած է Պայքար շաբաթաթերթին մէջ, 2025)